Doğal afetler, yalnızca fiziksel yıkıma yol açmakla kalmaz, aynı zamanda derin ve kalıcı psikolojik izler bırakır. Depremler, öngörülemezlikleri ve yarattığı muazzam yıkımla bu afetlerin en travmatik olanları arasındadır. Peki, yaşanan bu yoğun korku ve travmanın etkileri yalnızca psikolojimizle sınırlı kalmıyor, genlerimize işlenerek gelecek nesillere aktarılıyorsa? Bu soru, modern bilimin en ilgi çekici alanlarından biri olan epigenetik sayesinde yanıt bulmaya başlıyor.
Travmanın Nesiller Arası Mirası
Deprem korkusunu anlamak için onu basit bir fobi olarak görmek yetersiz kalır. Bu korku, varoluşsal bir tehdide verilen, kökleri binlerce yıllık evrimimize dayanan derin bir tepkidir. Atalarımız, hayatta kalmak için tehlikeleri hızlıca tanıyıp onlardan kaçınmak zorundaydı. Deprem gibi kontrol edilemez ve yıkıcı bir olay, bu kadim korku devrelerini en üst düzeyde tetikler. Ancak burada kritik olan nokta, bu korkunun kalıtım yoluyla aktarılma mekanizmasıdır. Klasik genetik anlayışımız, DNA’mızdaki gen dizilimimizin (genotip) değişmeden aktarıldığını söyler. Yani ebeveyniniz bir depremden korktu diye, siz “deprem korkusu geni” ile doğmazsınız. Asıl etki, genlerimizin nasıl ifade edildiğini düzenleyen epigenetik mekanizmalarla gerçekleşir.
Epigenetik, “genlerin üzerindeki” anlamına gelir ve DNA dizimizi değiştirmeden, genlerin açılıp kapanmasını kontrol eden moleküler anahtarları ifade eder. Bu anahtarların en önemlilerinden biri, DNA’mızın etrafına sarılı olan histon proteinlerinde yapılan “metilasyon” gibi kimyasal modifikasyonlardır. Yoğun ve uzun süreli stres, travma ve korku, vücuttaki stres hormonlarını (kortizol gibi) artırır. Bu hormonal dalgalanma, epigenetik işaretleyicileri etkileyerek, özellikle stres tepkisi, kaygı ve korku hafızasıyla ilişkili genlerin (örneğin, glukokortikoid reseptör genleri) ifadesini değiştirebilir. Yani gen aynı gendir, ancak travma geçirmiş bir bireyde bu gen daha az aktif hale gelebilir, bu da stresle başa çıkma mekanizmalarının zayıflamasına yol açabilir.
İşte bu noktada, çarpıcı bir gerçekle karşılaşırız: Bu epigenetik değişiklikler kalıtsal olabilir. Yani, bir deprem felaketini bizzat yaşayan ve bu nedenle derin bir travma ve korku geliştiren bir birey, yalnızca bu psikolojik yükü taşımakla kalmaz, aynı zamanda bu travmanın epigenetik imzasını yumurta veya sperm hücreleri aracılığıyla çocuklarına aktarabilir. Bu, Lamarck’ın “kazanılmış özelliklerin kalıtımı” fikrini modern bir bağlamda yeniden düşünmemizi sağlar.
Bilim ve Bilimin Konuya Tuttuğu Işık
Bilimsel çalışmalar yukarıdaki teoriyi desteklemektedir. Örneğin, Holokost kurbanlarının çocuklarında, ebeveynlerinin travmasıyla bağlantılı spesifik epigenetik değişiklikler tespit edilmiştir. Benzer şekilde, 1999 Gölcük Depremi’ni yaşayan bireyler üzerinde yapılan araştırmalar, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) geliştirenlerde stresle ilişkili genlerde epigenetik değişimler olduğunu göstermiştir. Bu durum, deprem korkusunun nesiller boyu süren bir mirasa dönüşebileceğine işaret eder. Bir sonraki nesil, hiç deprem görmemiş olsa bile, atalarından aldığı bu epigenetik yük nedeniyle kaygıya, strese ve korkuya daha yatkın bir şekilde dünyaya gelebilir. Bu, genetik bir “kader” değil, ancak artmış bir “yatkınlık” veya “hassasiyet” olarak tanımlanabilir.
Sonuç olarak, deprem korkusu yalnızca psikolojik bir olgu değil, biyolojimizin derinliklerine işleyen ve potansiyel olarak genetik mirasımızı şekillendiren karmaşık bir fenomendir. Epigenetik, travmanın sessiz bir dil gibi nesiller arasında nasıl aktarılabildiğini göstererek, hem bireysel hem de toplumsal travmaları anlama ve iyileştirme konusunda yepyeni bir kapı aralamıştır. Bu bilgi, deprem sonrası ruh sağlığı hizmetlerinin önemini daha da artırmakta, çünkü bugün bir yetişkine verilen psikolojik destek, yalnızca onun değil, henüz doğmamış torunlarının da hayat kalitesini olumlu yönde etkileyebilecek epigenetik bir müdahale anlamına gelebilmektedir. Deprem korkusunun izlerini sürmek, bize yalnızca geçmişin yüklerini değil, aynı zamanda iyileşme ve direnç için sahip olduğumuz derin biyolojik potansiyeli de gösterir.