Deprem denilince aklımıza genellikle aniden gelen, yerin altında bir enerji boşalımıyla oluşan, yeri sarsan, binaları yıkabilen ve insanları korkutan bir doğa olayı gelir. Ancak, sismologların (deprem bilimciler) son yıllarda yaptığı çalışmalar, yer kabuğunda çok daha “sessiz” ve “yavaş” ama bir o kadar da tehlikeli bir sürecin işlediğini ortaya koydu: Sessiz depremler. Bilimsel literatürde “yavaş depremler” veya “sessiz kayma olayları” olarak da adlandırılan bu fenomen, geleneksel depremlerin aksine, hiçbir sarsıntıya neden olmadan, günler, hatta haftalar boyunca enerjiyi sessizce boşaltır.
Geleneksel Depremlerden Farkı Nedir?
Normal bir deprem, bir fay hattının iki tarafındaki blokların birbirine sürtünme kuvvetiyle kilitlendiği ve bu kilitlenmenin, biriken enerjiyi aniden, saniyeler veya dakikalar içinde kırarak boşalttığı bir süreçtir. Bu ani enerji boşalımı, sismik dalgalar yayar ve biz bunları sarsıntı olarak hissederiz.
Sessiz depremler ise tam tersine, aynı fayın aynı kilitli bölümlerinde, enerjinin aniden kırılmak yerine, yavaş yavaş ve sürekli bir kayma ile boşalmasıdır. Bu kayma o kadar yavaştır ki, geleneksel sismometrelerle tespit edilebilecek güçlü sismik dalgalar üretmez. Bir benzetme yapmak gerekirse; normal bir deprem, sıkıştırılmış bir yayın aniden serbest bırakılması gibidir. Sessiz deprem ise aynı yayın çok yavaş bir şekilde, neredeyse fark edilmeden esnetilmesidir. Bu süreç bazen haftalar sürebilir ve toplamda enerji olarak 6 veya 7 büyüklüğündeki bir depreme eşdeğer bir kayma meydana getirebilir.
Nasıl Tespit Ediliyorlar?
Sessiz depremler sismik sarsıntı üretmediği için klasik yöntemlerle tespit edilemezler. Bilim insanları bu gizli olayları ortaya çıkarmak için farklı bir teknoloji kullanır: GPS (Küresel Konumlama Sistemi) ve InSAR (Uydu Tabanlı Radar Görüntüleme). Bu sistemler, yer kabuğundaki milimetrik düzeydeki hareketleri bile hassas bir şekilde ölçebilir. Yer kabuğunun belirli bir bölgesinde, herhangi bir sarsıntı olmaksızın, yavaş ve sürekli bir kayma tespit edildiğinde, bu bir sessiz depremin göstergesidir. Özellikle Japonya, ABD’nin batı kıyısı (Cascadia ve San Andreas fayları), Meksika ve Yeni Zelanda gibi aktif tektonik bölgelerde düzenli olarak gözlemlenmektedirler.
Asıl Tehlike Büyük Depremler Üzerindeki Tetikleyici Etkisi
Peki, yer sallanmadığına ve doğrudan bir yıkıma neden olmadığına göre, bu sessiz depremler neden “gizli bir tehlike” olarak adlandırılıyor? Cevap, onların büyük ve yıkıcı depremlerle olan kritik ilişkisinde yatıyor.
Yer kabuğundaki gerilim, sürekli olarak fay hatları boyunca birikir. Normalde bu gerilim, büyük bir depremle aniden boşalır. Ancak sessiz depremler, bu gerilimin bir kısmını “sessizce” ve “zararsız” bir şekilde boşaltıyormuş gibi görünebilir. Fakat asıl mesele şudur: Bir fay hattı bir bütündür. Sessiz bir deprem, fayın derinlerdeki ve daha yumuşak olan bir kısmında meydana gelir. Bu kayma, boşaltılan gerilimin bir kısmını, fayın daha sığ ve “kilitli” olan, yani uzun süredir hareket etmeyen komşu bölümlerine aktarabilir.
Bu durum, o kilitli bölgelerdeki gerilimi daha da artırarak, onların kırılma eşiğine yaklaştırabilir. Yani, sessiz bir deprem, büyük bir depremin tetikleyicisi veya son dürtücüsü olabilir. Bir başka deyişle, fayın bir bölümündeki “sessiz patlama”, diğer bir bölümünde “gürültülü bir patlamaya” yol açabilir. Örneğin, 2011’de Japonya’da meydana gelen 9.0 büyüklüğündeki yıkıcı Tōhoku depreminden önceki yıllarda, bölgede bir dizi sessiz depremin meydana geldiği tespit edilmiştir.
Türkiye ve Sessiz Depremler
Türkiye, dünyanın en aktif fay hatlarından bazılarının (Kuzey Anadolu Fayı, Doğu Anadolu Fayı vb.) üzerinde yer alıyor. Bu nedenle, sessiz depremlerin Türkiye’de de olup olmadığı önemli bir araştırma konusudur. Son dönemdeki bilimsel çalışmalar, özellikle Marmara Denizi’nin altındaki fay segmentlerinde bu tür yavaş kayma olaylarının olabileceğine işaret etmektedir. Eğer bu doğrulanırsa, Marmara’da beklenen büyük depremin zamanlaması ve dinamikleri üzerinde sessiz depremlerin önemli bir rol oynadığı anlaşılacaktır. Bu da, deprem riski değerlendirmelerine yepyeni bir boyut getirecektir.
Sessiz depremler, deprem biliminde devrim yaratan bir keşiftir. Bize, yer kabuğunun hareketinin sanılandan çok daha karmaşık olduğunu gösteriyor. Sadece “sarsıntı” ile değil, “sessiz bir kayma” ile de enerji birikimi ve boşalımı yaşanabildiğini öğretiyor. Bu gizli tehlike, doğrudan yıkıcı olmasa da, büyük depremlerin tetiklenme mekanizmasında kilit bir rol oynayabilir. Bu nedenle, sessiz depremleri daha iyi anlamak ve izlemek, sadece bilimsel bir merak değil, aynı zamanda toplumları olası büyük depremlere karşı daha iyi hazırlayabilmek, erken uyarı sistemlerini geliştirebilmek ve risk modellerini iyileştirebilmek için hayati bir öneme sahiptir. Depremle mücadelede, yeri sallanan değil, sessizce kayan tehlikenin de farkında olmalıyız.